Buğra Haskan
New York Times(NYT)’da yayınlanan bu yazı, Amerika’da büyük polemikler yaratmış ancak bizim ülkemizde daha yeterince ses getirememiş bir konu olan, çocukların ve öğrencilerin işlevsel performanslarını artırmak için psikaytrlarca hiperaktiflik ya da benzeri dikkat bozuklukları için kullandıkları psikotrop maddeleri kullanma alışkanlıkları üzerinedir. Adderall, Vyvanse, Concerta, Focalin, Ritalin gibi “entelektüel doping” hapları büyük rabet görmekte. Sırf ABD’de 10-19 yaş arası kitlede bu ilaçları reçete üzerine kullanan 21 milyon, toplamda ise daha da yüksek sayıda genç var. Bu yazı içinde geleneğin dışına çıkarak etkileyici şekilde konunun sosyal, psikolojik ve hatta ekonomik boyutlarını tartışan Alan Schwartz’ın çalışması baz alınmıştır. Uyuşturucu haplara ve bağımlılığa karşı etkin şekilde çalışmayı kendine görev edinmiş bir başka gazeteci Damian Thompson NYT ve Telegraph’a da açıklamalarda bulunmuştur. Konunun sosyolojik ve etik yönünün de ötesinde NYT için tecrübelerini anlatan tanıklar aracılığıyla bazı klinik gerçekleri aydınlatmaya çalışacağız.
İlk olarak, sözkonusu ilaçları hızlı bir şekilde tanıyalım:
Ritalin, 1955 yılında piyasaya çıkmıştır ve 3-4 saatlik etkisi sayesinde gün içinde uykuyu bozucu etkisini göstermeden kullanılabilen bir ilaçtır. Molekülü metilfenidat, serotonin ve noradrenalin hormonları ve bunun yanı sıra monoamin oksidaz(MAOI) inhibitörüdür. Serotonin ve noradrenalin, dopaminle beraber, sinapslardaki veri iletimini gerçekleştiren nörotransmetörlerdendir. Bu hormonların seviyeleri yükseldiğinde sinir sistemimizin etkinliği de buna oranla artmakta ve hafızada tutma, iş hafızası, uzundönem hafıza, dikkat ve önemli işleri yapmaktaki konsantrasyon gibi birçok düşünsel(kognitif) işlevimizde bir iyileşme sağlamaktadır. Focalin XR daha özel bir serotonin ve noradrenalin inhibisyonu sağlayan bir deksmetilfenidattır (metilfenidatın özel bir türüdür). 8 ila 12 saat etkisi sürer, baş ağrıları verebilir. Concerta, Focalin’e çok yakın bir ilaçtır. Adderral XR ve Vyvanse ise bir çeşit amfetamin tozudurlar ve uykusuzluk, baş ağrıları, hipertensiyon gibi yan etkilerinin yanında 12 saatlik etkileri vardır. Tabii ki bu tarz ilaçların daha onlarca çeşidi ve jenerik versiyonları mevcuttur, ama hepsi yasal değildir. Örneğin Ritalin, Fransa’da uyuşturucu madde statüsüne sahiptir ve yalnızca hastane bünyesinde bir çocuk psikiyatrı tarafından reçeteyle kullanılabilir.
16-20 yaş arası aktif ya da eski kullanıcı amerikalı öğrencilerin tanıklıkları da bu klinik tabloya uymaktadır. Bizim aktaracağımız yorumlar 9 Haziran 2012’de NYT’da yayımlanan tanıklardan derleiğimiz seçmelerdir. Uyarmalıyız: Bu reklam yapma niyetiyle düzenlenmiş bir yazı değildir! Paylaşacağımız yorumlar, Alan Schwatz’ın da anlamak için çalıştığı üzere amfetamin ve metilfenidatların ne derece bağımlılık yapıp zarar verdikleri ve niye bu hapların bu kadar büyük bir başarı yakaladıkları üzerine bizi düşünmeye itmesi içindir.
“Daha hızlı, daha yoğun düşünüyordum, her şey apaçıktı ve hiçbir şey dikkatimi bozamıyordu.”
“Ben Adderral kullandım. Notlarım tavan yaptı. Çok iyi okullara girdim. Sadece bu kadar.”
“Hassas bir yenilmezlik hissi; ve sadece zihnimin hızlı işliyor olması da değil, ama ilaçların bende yarattığı etkiyi sorgulamanın gereğini bile göremiyordum. Finallerimde bütün öncekilerden daha iyi sonuçlar çıkardım.”
“Bana göre, muhtemel olumsuz etkilerine rağmen olumlu etkileri buna değer.”
“Beynimin adrenalin akışında bir pompalanma, bir vecd hali hissettim. (…) Fen notlarım yükseldi, dört sayfalık bir raporu bir gecede yazdım, ve bir gecenin ödevleri bittiğinde ertesi gece yeniden başlıyordum. Bu sanki bir görevdi, durduramıyordum. Ve sonradan ne zaman çok ödevim olsa bir Adderral almaya başladım. Sınavlarda daha konsantre olmak için de bunu kullanıyordum. Adderral rekabet ortamının yüksek seyrettiği okulum içinde oldukça meşhur. Burs kapmak için bütün öğrenciler birbiriyle rekabet halinde ve, doğruyu söylemek gerekirse, ilaçlardan destek almak kullanmayan öğrencilere oranla sizi bir adım öne geçiriyor. (…) Bunun gerçekten etkili olduğu yadsınamaz.”
“Her sabah Adderral almaya başladım, sırf uykumu açmak ve o günüme yetecek enerjiyi bulmak için. Onu almayı unuttuğum uzun ve buğulu günlerde zihnim sanki uyku modundaydı, sınıfta ayakta uyukluyordum, fikirlerim darmadağınıktı. Haplardan arkadaşlarıma vermek beni hiç rahatsız etmese de onları hep yan etkileri konusunda uyarıyordum: Bağımlılık, hafıza sorunları ve bende de fark edilen ruh halinde ciddi dalgalanmalar. Hafızamın gittikçe köreldiğini, ruh halimde bir anda dalgalanmalar olabileceğini, yani yarardan çok zararı dokunduğunu biliyordum (ve hala biliyorum) ama hemen hemen hiç çaba sarfetmeden testlerde diğerlerinden daha iyi neticeler almak da buna değer gözüküyordu. Adderral benim için bir dopping olmaktan çıktı, bir hayat tarzına dönüştü. O benim sabah kahvemdi ama kimse beni kötü ve sinsi etkilerine karşı da uyarmamıştı.”
“Her şeyden önce eğitimim için Adderral adlı ilacı kullanmayı seçmemin bütün mesuliyetini üzerime aldığımı belirtmeme izin verin. Bu ilaç sınavlarımda iyi notlar almama çok yardımcı oldu.”
“Konsantre olmak, daha çok çalışmak ve ayık kalmak, yani ihtiyaçları olan zamanı elde etmek için Adderral alan insanları hep duymuşumdur. Böylece, üzerime binen derslerin de yüküyle Adderral arayışım başladı. 24 saat içinde yaklaşık 5 dolar karşılığında 5 hap edinmeyi başardım. Bir sınavda A almak için 5 dolar pek de pahalı sayılmazdı. Bir önce kullandığım ilaç ile aldığım sonuçlar ardından kullanmaya devam ettim. Bana dayanak oldu. Uykumu dağıttı, 8 saat boyunca çalışmamı sağladı, notlarımı yükselttim. Olası “bad trip”ler ise benim için zayıf bir yan etkiden ibaretti, kendimi sadece biraz yorgun ve kırılgan hissediyordum. Buna değdiğini düşünüyordum. Doğal olarak, aldığım 5 hap tahminimden de çabuk tükendi, ve yeni hap peşinde koşmaya başladım. Bana biraz daha temin edebilecek birini bulmam çok vakit almadı, yalnız bu sefer elindeki iki kat daha kuvvetli bir molekül içeren Vyvanse’tı ve fiyatı üçe katladı: Bir hapı 3 dolar. Ancak, inanılması güç de olsa, buna değdi. Vyvanse etkisinin düşüşü daha da kötüydü, ama bu da beni onu kullanmaktan yıldıramadı. Ve bir gün, bana bedava Concerta veren birini buldum, ve o andan sonra artık tam anlamıyla bağımlısı olmuştum.”
